Εκδήλωση στα Γριζάτα Σάμης, 18-08-2015
Είναι αδύνατο να μελετήσει κανείς το συγγραφικό έργο του Ηλία Ζερβού-Ιακωβάτου «ξεκομμένο» από τις πολιτικές του ιδέες και τη δράση του στο πλαίσιο του Ριζοσπαστικού κινήματος. Εδώ θα περιοριστούμε σε μια απλή βιβλιογραφική αναφορά στην εργογραφία του. Ο αναγνώστης όμως (ή ο ακροατής) θα πρέπει να έχει στο μυαλό του ότι κάθε δημόσια παρέμβαση του Ζερβού είναι σε τελική ανάλυση πολιτική παρέμβαση. Ο δημόσιος λόγος του που αρθρώνεται μέσα από εφημερίδες, περιοδικά και αυτοτελείς εκδόσεις συνιστά όργανο δράσης που έχει γνώμονα την υλοποίηση του πολιτικού και κοινωνικού οράματος του Ζερβού.
Με αυτή τη λογική, το σύνολο της μεγάλης συγγραφικής παραγωγής του Ζερβού, ακόμη και το μέρος αυτής που δεν έχει πολιτικό περιεχόμενο, διαθέτει πολιτική στόχευση – την ηθική βελτίωση της κοινωνίας με τη χρήση ιστορικών παραδειγμάτων από την αρχαιότητα αλλά και με τη γενικότερη καλλιέργεια του πνεύματος των πολιτών, θα δημιουργήσει το υπόβαθρο για τις πολιτικές μεταβολές που ευαγγελίζεται ο Ζερβός. Είναι γεγονός ότι κατά τη διάρκεια που παραμένει ενεργός στην κεντρική πολιτική σκηνή, το μεγαλύτερο μέρος των κειμένων που δημοσιεύει είναι πολιτικού χαρακτήρα. Εν συνεχεία, απογοητευμένος από την τελική έκβαση της υπόθεσης της Ένωσης εγκαταλείπει τον μάχιμο πολιτικό στίβο και ασχολείται περισσότερο με τη συγγραφή και δημοσίευση ιστορικών και φιλολογικών δοκιμίων και μελετών.
Ωστόσο πιστεύουμε ότι και σε αυτή την περίοδο ο Ζερβός έχει συνείδηση ότι η πνευματική του αυτή δράση μπορεί να έχει μακροπρόθεσμα πολιτικά αποτελέσματα. Μια ηθικά αναπλασμένη κοινωνία μπορεί να φέρει το σπόρο και να υποστηρίξει την άνθηση του καινούριου.
Θα αναφερθούμε συνοπτικά στην εργογραφία του Ζερβού διαιρώντας την σε τέσσερα μεγάλα μέρη:
(α) Περιοδικές εκδόσεις
(β) Έργα που δημοσιεύθηκαν αυτοτελώς πριν την Ένωση
(γ) Έργα που δημοσιεύονται μετά την Ένωση και ως τον θάνατό του και
(δ) Έργα που δημοσιεύθηκαν μετά το θάνατό του.
(α) Περιοδικές εκδόσεις
Ο Ζερβός εξέδωσε την εφημερίδα «Φιλελεύθερος» στο απόγειο της πολιτικής του δράσης, αλλά και το περιοδικό «Αίνος» σε προχωρημένη ηλικία, δώδεκα χρόνια πριν πεθάνει.
Η εφημερίδα «Ο Φιλελεύθερος» που κυκλοφορεί από το 1849 μέχρι το 1851 και εξαιτίας της οποίας ο Ζερβός υφίσταται ποικίλες διώξεις, έχει κομβική σημασία για τη συγγραφική παραγωγή του, μια και ταυτίζεται με την περίοδο κατά την οποία η πολιτική του δράση στον χώρο του ριζοσπαστισμού βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη. Εφημερίς «πολιτική και φιλολογική» αυτοαποκαλείται – ωστόσο το πολιτικό στοιχείο είναι εκείνο που βαρύνει. Ο «Φιλελεύθερος» είναι καθρέφτης των πολιτικών απόψεων του Ζερβού – και με αυτή την έννοια συνιστά έκφανση της πολιτικής δράσης του Ριζοσπαστικού κινήματος στην ακραιφνή μορφή του, την οποία υποστήριξαν μέχρι τέλους τόσο ο Ζερβός όσο και ο Ιωσήφ Μομφερράτος. Ένωση με την Ελλάδα, αλλά και πραγματοποίηση σημαντικών πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών και μεταρρυθμίσεων. Ο Ζερβός χρησιμοποιεί τις ιδέες του πολιτικού φιλελευθερισμού που συναντάμε στα κείμενα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, στοχεύοντας στην ηθική ανάπλαση της κοινωνίας που θα φέρει και την εκπλήρωση του ποθούμενου εθνικού αιτήματος για την Ένωση.
Τριάντα χρόνια μετά, η έκδοση του περιοδικού «Αίνος» αποτελεί την πιο συστηματική συγγραφική προσπάθεια του Ζερβού στα χρόνια που έχει αποσυρθεί ουσιαστικά από την πολιτική ζωή της Κεφαλονιάς. Στο πρώτο τεύχος του μηνιαίου περιοδικού, που κυκλοφορεί τον Μάρτιο του 1882 και εκδίδει συνολικά δώδεκα τεύχη διασαφηνίζεται η πρόθεση του Ζερβού να μην ασχοληθεί με την σύγχρονη πολιτική ζωή: «[…] ο Αίνος, απέχων επί του παρόντος εκ της συγχρόνου πολιτικής τύρβης, προτίθεται κυρίως σκοπόν φιλολογικόν και ηθικόν»[1]. Στο περιοδικό δημοσιεύονται σε συνέχειες μακροσκελείς πραγματείες από το συγγραφικό έργο του Ζερβού, ωστόσο η πρώτη απ’ αυτές, με τίτλο «Περί αναβιώσεως των Εθνών –έρευνα ιστοριονομική»[2] δείχνει ότι τελικά ο Ζερβός θεωρεί την έκδοση του «Αίνου» πολιτική πράξη με την ευρύτερη έννοια του όρου – μια και το περιοδικό στοχεύει στην ηθική βελτίωση και καλλιέργεια του κοινωνικού συνόλου. Αυτό φανερώνει και το γεγονός ότι ο Αίνος είναι στην πραγματικότητα στη συντριπτική πλειονότητα των σελίδων του, ένα σύνολο δικών του μελετών και έργων. Το τελευταίο τεύχος του περιοδικού κυκλοφορεί τον Φεβρουάριο του 1882 και ο Ζερβός στο ‘πόρισμα» με το οποίο αναγγέλλει την διακοπή της έκδοσης, εκφράζει την απογοήτευσή του για την αποτυχία του εγχειρήματος, που κατάφερε να έχει μόνο 400 συνδρομητές, οι οποίοι δεν πλήρωσαν καν τη συνδρομή τους.[3] Άλλη μια απογοήτευση του Ζερβού για το σώμα της πολιτικής, τους ίδιους δηλαδή τους πολίτες.
(β) Έργα που εκδόθηκαν πριν την Ένωση(1849-1864)
Η έκδοση του «Φιλελεύθερου» είχε σηματοδοτήσει και την έναρξη της δημόσιας συγγραφικής δραστηριότητας του Ζερβού. Σε ό,τι αφορά λοιπόν τα κείμενα από το 1848 μέχρι την Ένωση, κυριαρχούν εκείνα που έχουν πολιτικό περιεχόμενο, αλλά δεν λείπουν κι άλλες μελέτες, που δείχνουν το εύρος των ενδιαφερόντων του Ζερβού. Αναφέρουμε ενδεικτικά, από τα πολιτικά του έργα «Τα Κεφαλληνιακά ή αναφορά συνταχθείσα διά την Βουλήν των αντιπροσώπων της Ιονίου Επικρατείας (1850)», «Αι εξ Αντικυθήρων δύο επιστολαί» (1853), «Λόγος εκφωνηθείς υπό του Προέδρου της ΙΒ Βουλής της Επτανήσου Δρος Ηλια Ζερβού Ιακωβάτου κατά την Συνεδρίασιν της 12ης Μαρτίου 1862, επί του σχεδίου της Απαντήσεως» (1862) και την ίδια χρονιά «Έτερος λόγος εκφωνηθείς υπό του Προέδρου της ΙΒ Βουλής της Επτανήσου κατά την συνεδρίασιν της 20ης Μαρτίου 1862 : Επί της συνολικής τροπολογίας του κου Λομβάρδου εις το σχέδιον της απαντήσεως». Όλα μαρτυρούν τη θέληση του Ζερβού να δημοσιοποιήσει την πολιτική του δράση.
Την ίδια όμως περίοδο ο Ζερβός εκδίδει και φιλολογικές και ιστορικές μελέτες, οι οποίες όμως αντικατοπτρίζουν τις ριζοσπαστικές του ιδέες, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα το έργο του «Η νήσος Κρήτη και οι νόμοι του Μίνωος μετά της Σπαρτιατικής Πολιτείας» (1861). Την ίδια περίοδο εκδίδεται ηπραγματεία του «Ο Αριστομένης και η Αρχαία Μεσσηνία» (1857) αλλά και η ευρύτερα γνωστή, κυρίως για την έντονη κριτική που δέχτηκε για την επιστημονικότητα και την αξιοπιστία της «Συλλογή αρχαιολογικών λειψάνων της νήσου Κεφαλληνίας» (1861). Τις προ της Ενώσεως μελέτες του συμπληρώνει η εκτεταμένη πραγματεία «Τα γενέθλια και η νομοθεσία των Εβραίων» (1862).
(γ) Από την Ένωση ως το θάνατό του (1864-1894)
Μετά την Ένωση, το 1864, η πολιτική δράση του Ζερβού περιορίζεται, ωστόσο εκείνος δεν σταματά να δημοσιεύει μελέτες και πραγματείες. Το1871 όμως, το βιβλίο που θα δημοσιεύσει είναι ίσως το πιο ανθρώπινα συγκινητικό που έχει γράψει ο Ζερβός. Είναι η ποιητική του συλλογή «Η λύρα του Ερημίτου» που είναι αφιερωμένη στα τρία παιδιά του που έχασε σε νεαρή ηλικία μέσα σε χρονικό διάστημα τριών χρόνων. Στην εισαγωγή του έργου του είναι έκδηλη η δυσθυμία και η απογοήτευση τόσο από τα χτυπήματα της μοίρας όσο και από την διαμορφούμενη κοντινή του πραγματικότητα. Ο ερημίτης Ζερβός δεν είναι ο εξόριστος στο βράχο των Αντικυθήρων, αλλά ο απογοητευμένος αγωνιστής, που ωστόσο επιμένει να εκδίδει τα έργα του.
Σε συνέχειες στον «Αίνο» δημοσιεύτηκε πριν κυκλοφορήσει και σε αυτοτελή τόμο η «Εναρέτη»[4], θεατρικόέργο του Ζερβού με αρχαιοελληνικό περιεχόμενο, στον πρόλογο του οποίου διατυπώνονται και οι απόψεις του περί του θεάτρου και του δράματος. Το έργο όμως έχει γραφτεί τουλάχιστον έντεκα χρόνια πριν, αφού μαρτυρείται παράστασή του στο Αργοστόλι από την «Φιλοδραματική Εταιρεία» το1871. Οι απόψεις του Ζερβού για το θέατρο παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον – το θεωρεί και αυτό ένα ακραιφνώς πολιτικό εργαλείο ηθικής ανάπλασης της κοινωνίας. Το τρίπρακτο δράμα, αριστοτελικής δομής, μια και ο Ζερβός αντιτίθεται στον ρομαντισμό, αναφέρεται στην ιστορία της ευσεβούς παρθένας Εναρέτης, που κινδυνεύει από τον διεφθαρμένο ηγεμόνα Πολυφόντη. Στο τέλος η ηθική τάξη αποκαθίσταται. Ο Πολυφόντης τιμωρείται, και την Εναρέτη κερδίζει ο ηθικός και γενναίος Αρισταγόρας.
Η εισαγωγή της «Εναρέτης» δεν είναι το μόνο τεκμήριο για τις αντιλήψεις του Ζερβού για τη λογοτεχνία. Η «Κριτική επί των συγχρόνων μυθιστορημάτων», που κυκλοφορεί προς το τέλος αυτής της περιόδου, το 1889, είναι ένα θεωρητικό δοκίμιο για τη λογοτεχνία, που δείχνει την επαφή του Ζερβού με τα λογοτεχνικά ρεύματα της εποχής του.
Ακόμη και σε αυτή την περίοδο όμως δημοσιεύονται πολιτικές πραγματείες, ντοκουμέντα της πολιτικής του δράσης αλλά και αποτυπώματα της πολιτικής του φιλοσοφίας. Αναφέρουμε ενδεικτικά: «Υπόμνημα προς την σεβαστήν της Ελλάδος Κυβέρνησιν» (1866) και, δύο χρόνια μετά, (1868) «Η αρνησιδικία επί του υπομνήματός μου και η μετ' αυτό ιδιαιτέρα και επίσημος αλληλογραφία μου μετά συντόμων παρατηρήσεων». «Το1872 και το1873 εκδίδει δύο ακόμα πραγματείες που αναφέρονται στην πολιτική δράση κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας: «Η δεκακαλπία και ο ήρως αυτής. Σελίς ιστορική της πρώην Επτανησιακής Πολιτείας» (1872) και «Αι δύο πρωτεύουσαι της Ανατολής κατά το 1858 και 1861 και η διπλωματια μετά της Ελλάδος (1873)». Πολιτικό περιεχόμενο έχουν και δύο μελέτες γραμμένες με μορφή επιστολής, που εκδίδονται το 1877: («Επιστολή προς Αγησίλαον ή βίος Σωκράτους Κουρή» και «Επιστολή προς Αρισταγόραν: Φυλλάδιον Α: Ηθικολογική»). Στον συναγωνιστή του Ριζοσπάστη Ιωσήφ Μομφερράτο αφιερώνει έναν εξαιρετικά μεστό επικήδειο λόγο, τον οποίο επίσης εκδίδει το 1888. («Λόγος επικήδειος εκφωνηθείς επί τον νεκρόν του Ιωσήφ Μομφερράτου εν τω Ναώ της Θεοτόκου των Σισσίων: Κατά την 8 Απριλίου 1888»). Την ίδια χρονιά όμως εκδίδει και την ηθικοφιλοσοφική μελέτη «Ο Ανήρ και η γυνή». Ο ρόλος της ηθικής στην πολιτική σκέψη του Ζερβού δεν περιορίζεται στους τίτλους των εκδόσεών του, αλλά διαπνέει τόσο τα πολιτικά όσο και τα λογοτεχνικά του κείμενα. Είναι χαρακτηριστικό ότι τη χρονιά του θανάτου του (1894) κυκλοφορούν τα «Ανάμικτα ηθικοπολιτικά και ιστορικά». Η χρήση της ιστορίας για την ερμηνεία των πολιτικών φαινομένων, η άντληση παραδειγμάτων από αρχαίες κοινωνίες και άλλους λαούς δείχνει το βάθος της κοινωνικοπολιτικής του αντίληψης.
(δ) Έργα που δημοσιεύθηκαν μετά το θάνατό του
Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός πως ο Ζερβός δεν εξέδωσε στη διάρκεια της ζωής του τα δυο αυτοβιογραφικά βιβλία που είχε συγγράψει. «Η επί των Αντικυθήρων αιχμαλωσία μου και η των συναιχμαλώτων μου» εκδόθηκε στην Αθήνα το 1972 από τον Χρίστο Θεοδωράτο, και η «Βιογραφία» του δύο χρόνια αργότερα από τον Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός» και πάλι σε επιμέλεια του Χρίστου Θεοδωράτου. Ο Θεοδωράτος είχε δημοσιεύσει άλλο ένα έργο του στη δεκαετία του1960(1969), και ειδικότερα στο Γ΄ Πανιόνιο Συνέδριο (Η επί της Αγγλικής Προστασίας Επτάνησος Πολιτεία και τα κόμματα), όλα έργα που φωτίζουν πολλές πτυχές της ζωής και της δράσης του σπουδαίου αυτού Ριζοσπάστη.
Ο Ηλίας Τσιτσέλης μας μαρτυρεί ότι πολλά ακόμη έργα του Ζερβού έμειναν ανέκδοτα. Ίσως είναι αναγκαιότητα μια επιμελημένη έκδοση των Απάντων του. Ο μεγάλος όγκος του έργου δεν σημαίνει αναγκαστικά και αντίστοιχα υψηλή ποιότητα, και είναι γεγονός ότι ο Ζερβός είχε δεχθεί έντονη κριτική για κάποιες ιστορικές και αρχαιολογικές του πραγματείες, αλλά και για τη λογοτεχνικότητα των ποιημάτων και του δράματος που συνέγραψε. Ωστόσο ο πλούτος του συγγραφικού του έργου, και η αγωνία του να διασώσει στιγμές της σύγχρονης πολιτικής ιστορίας του τόπου μας, στις οποίες ο ίδιος ήταν πρωταγωνιστής, μας αφήνουν ως παρακαταθήκη ένα σημαντικότατο εργαλείο έρευνας αλλά και πολιτικού αναστοχασμού.
Πρόκειται για το έργο ενός ανθρώπου που ονειρεύτηκε να αλλάξει τον κόσμο. Που πίστεψε σ’ ετούτη τη μικρή γωνιά του κόσμου, ότι ένας διαφορετικός κόσμος είναι εφικτός. Αυτό που πιστεύουν και θα πιστεύουν, ανεξάρτητα από την έκβαση των προσπαθειών τους, όλοι οι πολιτικοί οραματιστές που δεν αποδέχονται τους μονοδρόμους και τους συμβιβασμούς, και που αναζητούν λύσεις προς όφελος της κοινωνίας, των ανθρώπων.
[1] [Ηλίας Ζερβός-Ιακωβάτος], «Πρόλογος», Αίνος, τχ. Α΄, Μάρ. 1882, σ. 2.
[2] [Ηλίας Ζερβός-Ιακωβάτος], «Περί αναβιώσεως των Εθνών: Μελέτη ιστοριονομική», Αίνος, τχ. Α΄, Μάρ. 1882, σ.[1]-24. Συνεχίζεται και στα επόμενα τεύχη.
[3] [Ηλίας Ζερβός-Ιακωβάτος], «Πόρισμα», Αίνος, τχ. ΙΒ΄, Φεβ. 1883, σ. 381-383.
[4] Ηλίας Ζερβός-Ιακωβάτος, «Εναρέτη», δράμα εις πράξεις τρεις υπό Ηλία Ζερβού – Ιακωβάτου. Εν Κεφαλληνία, εκ του τυπογραφείου «Η Κεφαλληνία», 1882.
