Συμπληρώθηκαν χτες είκοσι χρόνια από τον θάνατο του Μάνου Χατζιδάκι στις 15 Ιουνίου 1994 και με την ευκαιρία αυτή έγιναν και στο Διαδίκτυο αφιερώματα και γράφτηκαν επετειακά άρθρα.
Είχα κι εγώ κατά νου να βάλω κάτι, επειδή όμως έλειπα σε ταξίδι το Σάββατο δεν προλάβαινα να το ανεβάσω χτες, οπότε το μεταφέρω σήμερα. Με την ευκαιρία, κάνω και μια αναδρομή στο φαινόμενο του αυριανισμού, που με τόσο πάθος το πολέμησε ο Μάνος Χατζιδάκις. Σήμερα βέβαια η Αυριανή έχει περιπέσει σε γενική ανυποληψία και κυκλοφοριακό ναδίρ, αλλά ο αυριανισμός δεν εξασθένισε μαζί της, κάθε άλλο φοβάμαι -έτσι κι αλλιώς, τα ιδιωτικά κανάλια είναι σήμερα το κύριο όχημά του, όχι εφημερίδες. Τότε πάντως η Αυριανή είχε μια από τις πρώτες κυκλοφορίες στη χώρα. Ένα από τα εμπορικά ατού της ήταν η τιμή της -το 1988 οι άλλες εφημερίδες έκαναν 50 δρχ. το φύλλο και λίγο αργότερα αυξήθηκαν στις 70, ενώ η Αυριανή είχε τιμή 20 δρχ. Μάλιστα, ο Κουρής είχε εκδώσει και πρωινή εφημερίδα, όπως και αθλητική, τον Φίλαθλο.
Το κείμενο που θα δημοσιεύσω υπάρχει μεν στο Διαδίκτυο αλλά είναι μάλλον κρυμμένο στα σχόλια ενός τραγουδιού του Χατζιδάκι, οπότε δεν είναι περιττό που το ξαναδημοσιεύω εδώ. Πρόκειται για επιστολή που έστειλε ο Μάνος Χατζιδάκις στις εφημερίδες “Αυγή” και “Καθημερινή” στα τέλη Ιουλίου 1988. Λίγες μέρες νωρίτερα, στο μήνυμά του για την αποκατάσταση της δημοκρατίας, ο τότε Πρόεδρος της Δημοκρατίας κ. Χρήστος Σαρτζετάκης είχε δηλώσει ότι δεν πρέπει απλώς να ανήκει η Ελλάδα στους Έλληνες αλλά και οι Έλληνες στην Ελλάδα (το είπε πιο καθαρευουσιάνικα, ενώ επίσης υποστήριξε ατεκμηρίωτες απόψεις όπως για συρρίκνωση της γλώσσας). Σε απάντηση στο προεδρικό μήνυμα, ο Μάνος Χατζιδάκις έστειλε την εξής επιστολή:
Αγαπητή Αυγή,
με την ευκαιρία της 14ης επετείου “αποκαταστάσεως”της Δημοκρατίας ακούσαμε από τον ελληνολάτρη γλωσσολόγο Πρόεδρο μας κ. Σαρτζετάκη και το εξής εξωφρενικό: Οι Έλληνες να ανήκουν στην Ελλάδα. Και βέβαια το εξωφρενικό είναι στο ότι κατά τον Πρόεδρο μας, οφείλουμε να ανήκουμε. Τι ιδέα!
Σε ποιάν Ελλάδα κύριε Πρόεδρε; Στην Ελλάδα της αυθαιρεσίας, του κρατικού ερασιτεχνισμού, του εξογκωμένου παρακράτους, της αναλγησίας και του εξευτελισμού του ανώνυμου πολίτη, του με επίσημο πρόγραμμα καταποντισμού της αξιοπρέπειάς του, του ευνουχισμού της νεότητάς του;
Στην Ελλάδα με την εξοντωτική φορολογία για να καλυφθεί η ανικανότητα του κράτους να ασκήσει οικονομική πολιτική; Στην Ελλάδα της κομπίνας και της αστυνομολατρείας, της ταύτισης έθνους και κάθε κυβερνήσεως, ώστε σαν ο πολίτης αντιδρά να χαρακτηρίζεται αυτομάτως ως αντεθνικός;
Στην Ελλάδα των Γούκων, των οπλοφορούντων Κουρήδων και Μιχαλόπουλων, των εμπρηστών, του ανεκδιήγητου κ. Τόμπρα, της ρυπαρότητας και της συνεχώς “αθώας” Αγίας Αθανασίας του Αιγάλεω;
Όχι κ. Πρόεδρε. Όσοι ξεφύγαμε από τις “στοργικές θωπείες” της μητρός Ελλάδος και μείναμε ελεύθεροι, θα διδάξουμε και τους άλλους να γίνουν ελεύθεροι και να μην ανήκουν πουθενά. Κάθε σοβαρός Έλληνας οφείλει ν’ αντιδράσει στην μεσαιωνικής προθέσεως – συγχωρέστε με – ρήση σας. Οι Έλληνες πολίτες δεν ανήκουν. Φροντίσατε να κάνετε την προεδρική σας θητεία πιο σεμνά και δίχως μεγαλοστομίες.
Γιατί η Ελλάδα σας κ. Πρόεδρε αρχίζει να μας αρρωσταίνει.
Η επιστολή δημοσιεύτηκε στην Αυγή, στο φύλλο της 28ης Ιουλίου 1988. Πανομοιότυπη, εκτός βέβαια από την προσφώνηση, φαίνεται πως ήταν και η επιστολή στην Καθημερινή. Ο Γούκος ήταν τοκογλύφος που είχε στήσει παρατράπεζα στα Γιάννενα. Εκείνες τις μέρες είχε γίνει η δίκη του, στην οποία καταδικάστηκε μεν αλλά σχεδόν αποθεώθηκε από τους συμπολίτες του. Τον Τόμπρα θα τον θυμάστε, ο Μιχαλόπουλος πρέπει να είναι ο Γρηγόρης, ο εκδότης της ακροδεξιάς Ελεύθερης Ώρας (αργότερα καταδικάστηκε για εκβιασμούς), ενώ Κουρήδες ήταν οι εκδότες της Αυριανής -δεν θυμάμαι τι είχε γίνει με την οπλοφορία τους.
Την άλλη μέρα, πάντως, η εφημερίδα “των Κουρήδων”, η Αυριανή, δημοσίεψε το ακόλουθο σεμνό σχόλιο που ζητώ προκαταβολικά συγνώμη που το αναδημοσιεύω.
Ξαναχτύπησε ο Μάνος…
Ο γνωστός κύναιδος Μάνος Χατζηδάκης, ο οποίος γύρευε πόσα νέα παιδιά έχει “καταστρέψει” με το χρήμα που διαθέτει, για να ικανοποιεί τις ανώμαλες ορέξεις του , ξαναχτύπησε!
Με αφορμή την πολύ σωστή δήλωση του Σαρτζετάκη, “Οι Έλληνες πρέπει ν’ ανήκουν στην Ελλάδα” και να μην πουλιώνται στους ξένους, σαν ορισμένους γνωστούς πολιτικάντηδες, φίλους του…. αξιότιμου κυρίου Μάνου, έστειλε στην… ανόητη “Αυγούλα” επιστολή, με την οποία ο… αρχικύναιδος προτρέπει τους Έλληνες να μην …ανήκουν πουθενά!!…
Δεν μας εκπλήσσει η ΘΡΑΣΥΤΗΤΑ του εν λόγω υποκειμένου, γιατί ξέρουμε πως αυτός ο κύριος ή… κυρία, έχει ζήσει ολόκληρη τη ζωή του μέσα στο ΒΟΥΡΚΟ και τη ΒΡΩΜΙΑ, απόδειξη πως εδώ και λίγο καιρό, προέτρεπε από τις στήλες γνωστού γυναικείου περιοδικού τις κόρες, τις αδελφές και τις γυναίκες μας να γίνουν… ΛΕΣΒΙΕΣ, φοβόμαστε, μόνο μήπως κανένας… μουστακαλής χάσει την ψυχραιμία του και τον κάνει μαύρο στο ξύλο...
Eιρωνικά χαρακτήρισα σεμνό το σχόλιο, είναι όμως αλήθεια ότι κατά καιρούς η Αυριανή είχε γράψει χειρότερα εναντίον του Μάνου Χατζιδάκι. Αλλά και ο Μάνος Χατζιδάκις δεν φοβήθηκε να αποδυθεί σε μια μοναχική εκστρατεία εναντίον της Αυριανής και του αυριανισμού. Κομβική στιγμή στάθηκε η συναυλία που διοργανώθηκε υπό την αιγίδα του Δήμου Αθηναίων την Κυριακή 7 Σεπτεμβρίου 1987 στο Παναθηναϊκό Στάδιο, με συμμετοχή της Νανάς Μούσχουρη, του Στ. Ξαρχάκου και του Μάνου Χατζιδάκι, η οποία μάλιστα μεταδιδόταν ζωντανά από το ραδιόφωνο του νεοσύστατου τότε Αθήνα 984. Μπροστά σε δεκάδες χιλιάδες πολίτες λοιπόν, ο Χατζιδάκις, ύστερα από δυο τραγούδια του σηκώθηκε από το πιάνο και απευθυνόμενος στο κοινό έδωσε διευκρινίσεις για τη συμφιλίωσή του με την Νανά Μούσχουρη, κυρίως όμως επιτέθηκε στην Αυριανή. Δεν ξέρω αν υπάρχει κάπου ολόκληρο το κείμενο της ομιλίας αυτής, αν και αποσπάσματά της βρίσκονται σε πολλά σημεία. Από τον
ιστότοπο που είναι αφιερωμένος στον συνθέτη παραθέτω:
… φυλλάδα που μολύνει τον ελλαδικό χώρο με αναίδεια, χυδαιότητα, τραμπουκισμό και κολακεία συμπολιτών μας (…) που κολακεύεται να πιστεύει σαν τον Καραγκιόζη ότι αυτή έριξε τον Καραμανλή. Ενώ το μόνο που κατάφερε ήταν να κατακρημνίσει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια (…) Που ισχυρίζεται ότι προστατεύει τη δημοκρατία όσο είναι δυνατόν να την προστατεύει ένα τρωκτικό της. Που αποκομίζει κέρδη κολακεύοντας την αγραμματοσύνη και την ασημαντότητα σαν άλλη Αγία Αθανασία του Αιγάλεω. Και καταλήγει: Η Αυριανή πρέπει να κλείσει. Κι αυτό είναι το νόημα της αποψινής συμμετοχής μου στο Καλλιμάρμαρο. (Ειρωνικά, πληρέστερη καταγραφή της ομιλίας Χατζιδάκι βρήκα στις
σελίδες της ίδιας της Αυριανής, αν και έχει μερικά λάθη στη στίξη ή στη μεταγραφή άγνωστων λέξεων).
Για να τοποθετήσουμε τα γεγονότα στην ιστορική τους διάσταση, βρισκόμαστε στο 1987, με το ΠΑΣΟΚ να έχει αρχίσει να παρακμάζει, τη ΝΔ με τον Μητσοτάκη αρχηγό να αντεπιτίθεται, την αριστερά να προσπαθεί να συνεννοηθεί. Ο Δήμος Αθηναίων που ήταν ο διοργανωτής της συναυλίας, εθεωρείτο η αιχμή του δόρατος της δεξιάς αντεπίθεσης και ο ραδιοσταθμός του, ο Αθήνα 984 με τότε διευθυντή τον Β. Τζανετάκο, ήταν μεν πολυφωνικός σε αντίθεση με την κρατική ΕΡΤ αλλά είχε -θα το θυμούνται όσοι τον άκουγαν- και αρκετές έξαλλες αντιΠασόκ εκπομπές. Μάλιστα, για τη συγκεκριμένη συναυλία ο τύπος της εποχής (και μάλιστα η όχι φιλοκυβερνητική Αυγή) έγραψε για “μάλλον μεθοδευμένη προσπάθεια πολιτικής εκμετάλλευσης από τη ΝΔ”. Οπότε, μοιραία, η επίθεση του Χατζιδάκι κατά της Αυριανής μπορεί να ερμηνεύτηκε (κακώς βέβαια) από κάποιους σαν συμπόρευση με τη ΝΔ.
Δέχομαι επίσης ότι ο Χατζιδάκις με την έκκλησή του παραβίασε τη δεοντολογία, αφού (όπως ρητά παραδέχτηκε κι ο ίδιος) εκμεταλλεύτηκε την προβολή της συναυλίας για να προωθήσει μια προσωπική πολιτική εκστρατεία. Ίσως ομως ήταν ο μόνος τρόπος που έβλεπε για να αντιμετωπίσει έναν πανίσχυρο προπαγανδιστικό μηχανισμό. Και βέβαια, όταν είπε την περίφημη φράση “Η Αυριανή πρέπει να κλείσει” δεν εννοούσε να απαγορευτεί με κυβερνητική απόφαση ή να της επιβληθεί λογοκρισία, εννοούσε να πάψει να έχει αναγνώστες και επιρροή.
Η αντεπίθεση δεν άργησε. Βέβαια, επειδή η συναυλία είχε γίνει βράδυ Κυριακής, την επόμενη μέρα (Δευτέρα 8.9.1987) δεν υπήρχε χρόνος για εκτεταμένη αντίδραση, ωστόσο η Αυριανή πρόλαβε να δημοσιεύσει ένα πρωτοσέλιδο σχόλιο στο οποίο αποκαλούσε “προπομπό του νεοναζισμού” τον “ψυχανώμαλο” Χατζιδάκι, τον οποίο παραλλήλιζε με τον Χίτλερ (όλο το εύοσμο σχόλιο, εδώ), ενώ στις μέσα σελίδες το ρεπορτάζ από τη συναυλία το κοσμούσε το “χιουμοριστικό” σχόλιο που βλέπετε αριστερά, μέσα σε πλαίσιο, χαρακτηριστικό δείγμα αυριανικού χιούμορ.
Την μεθεπόμενη μέρα όμως η επίθεση του μηχανισμού της Αυριανής ξεδιπλώθηκε δυνατή και πολυμέτωπη. Όπως ίσως ήταν αναμενόμενο, η εφημερίδα εκμεταλλεύτηκε τη φράση “Η Αυριανή πρέπει να κλείσει”, θέτοντας ζήτημα ελευθεροτυπίας. Άλλωστε την ίδια στάση κράτησε και η κυβέρνηση αφού ο τότε κυβερνητικός εκπρόσωπος Γιάννης Ρουμπάτης αφού ανέλυσε τα περί πολυφωνίας και ελευθεροτυπίας κατέληξε ότι ο Χατζιδάκις πρόσφερε “κακές υπηρεσίες στη δημοκρατία” και “πρόσβαλε τους χιλιάδες αναγνώστες” της εφημερίδας.
Ο πηχυαίος τίτλος της Αυριανής στις 9.9.87 ήταν “Όλοι εναντίον του Μ. Χατζηδάκη”, ενώ ένα ολόκληρο δισέλιδο στις μέσα σελίδες ήταν αφιερωμένο σε αντιδράσεις επωνύμων, υπουργών, βουλευτών, δημάρχων, κομμάτων και κινήσεων! Παραθέτω τις σελίδες με τις δηλώσεις (πρώτη και δεύτερη), προειδοποιώ πάντως ότι είναι βαριές στα κιλομπάιτ και ασήκωτες στο περιεχόμενο.
Όπως βλέπετε, πολλοί έσπευσαν να στηρίξουν την Αυριανή ή να καταδικάσουν την (υποτιθέμενη) επίθεση στην ελευθερία του τύπου, όπως η Μελίνα Μερκούρη που απέφυγε να κατονομάσει τον Χατζιδάκι αλλά δήλωσε ότι “Δεν είναι δυνατόν στις μέρες μας να βγαίνει κάποιος και να καταφέρεται στην ελευθεροτυπία”. Βέβαια, η έμφαση στην “επίθεση στην ελευθεροτυπία” ήταν ίσως ένας εύσχημος τρόπος για να αποφύγουν κάποιοι να στηρίξουν ρητά την Αυριανή -άλλοι δεν είχαν τέτοιους δισταγμούς, όπως ο Θ. Πάγκαλος που δήλωσε ότι “Η Αυριανή είναι μια απ’ τις ελάχιστες καθολικά πολιτικές εφημερίδες που απομένουν και η σημασία της για τη δημόσια ζωή είναι τεράστια” ή ο Φώτης Κουβέλης που φιλοτέχνησε το εξής εγκώμιο: “Η Αυριανή καταξιώθηκε σαν έπαλξη του ελεύθερου τύπου με τους αγώνες της μέσα στην οντολογία του πολιτικού και του κοινωνικού μας γίγνεσθαι”. Για να τα λέμε όλα, και ο Μανώλης Γλέζος, τότε πρόεδρος της ΕΔΑ, προτίμησε να δει μόνο την εκμετάλλευση του γεγονότος από τη ΝΔ και ενέταξε τονΧατζιδάκι στον “συμπαθή πολιτιστικό κύκλο γύρω από τον κ. Καραμανλή”, φροντίζοντας τουλάχιστον να πάρει κάποιες αποστάσεις από την Αυριανή (“κάθε έντυπο έχει το δικό του κοινό κι αυτό εκφράζει”). Μεγαλύτερες αποστάσεις πήρε η Ελληνική Αριστερά, το μεγαλύτερο από τα δύο κόμματα που γεννήθηκαν από το σχίσμα στο ΚΚΕ εσωτ., ενώ ψυχρά ευγενική, υποδειγματική κατά τη γνώμη μου, ήταν η τοποθέτηση του ΚΚΕ εσ-Α.Α., του μικρότερου από τους δύο επιγόνους: “Η αντίληψή μας για τη δημοκρατία είναι γνωστό ότι είναι διαφορετική από αυτήν της εφημερίδας σας. Θεωρούμε δε πως μέσα στα πλαίσια του πλουραλισμού εμπεριέχεται και το δικαίωμα της δημόσιας κριτικής και του ελέγχου από κάθε πολίτη”.
Δεν έχει νόημα να ανθολογήσουμε τις αντιδράσεις βουλευτών και δημάρχων, σήμερα ξεχασμένων, μπορείτε αν έχετε περιέργεια να τις διαβάσετε. Από τις τοποθετήσεις απουσιάζει το ΚΚΕ, το οποίο δεν τοποθετήθηκε επίσημα αλλά το έντυπό του αποτέλεσε τον μοναδικό ίσως συμπαραστάτη του Μάνου Χατζιδάκι, τουλάχιστον από τις καθημερινές εφημερίδες. Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1980, ο Ριζοσπάστης, με διευθυντή τον Γρ. Φαράκο, είχε διαρκές και ανοιχτό μέτωπο ενάντια στον αυριανισμό, κι έτσι ήταν η μόνη εφημερίδα που θεώρησε “
μονόπλευρη ευαισθησία” τις κορόνες περί ελευθεροτυπίας, που “αποθρασύνει τη φυλλάδα”, ενώ σε άλλο σχόλιο επέκρινε την κυβέρνηση που έδωσε “
πλήρη κάλυψη στη φαιά προπαγάνδα“. Χαρακτηριστικό άλλωστε και το σκίτσο του Στάθη [Σταυρόπουλου] που αναδημοσιεύω αριστερά (Ριζοσπάστης, 9.9.1987).
Την ίδια μέρα στην Αυριανή, πέρα από τις δηλώσεις “όλων” (πλην Λακεδαιμονίων, ίσως) κατά Χατζιδάκι, δημοσιεύτηκε κι ένα κατάπτυστο άρθρο του Κ. Διακογιάννη, με τίτλο “
Ψυχικό AIDS ανώμαλου εκμαυλιστή“. Χαρακτηριστικά αποσπάσματα: “… Χθες εμφανίσθηκε κι ένας χαμερπής ομοφυλόφιλος, ένας κίναιδος ολκής, να σε αποκαλέσει φίλε αναγνώστη φασίστα! Μπροστά σε χιλιάδες ανθρώπους και με μια εμπάθεια που διακρίνει τους παθητικούς ανώμαλους, εδήλωσε ότι η εφημερίδα που διαβάζεις είναι φασιστική και συνεπώς εσύ, ο αναγνώστης, φασίστας! Και τα εδήλωσε δημόσια τα θηλυκά του εμέσματα, ένα κνώδαλο που γλείφει από τότε που υπάρχει, τις πατούσες του φασισμού. [...] Πώς είναι δυνατόν ένα κάθαρμα να αφήνεται ελεύθερο με λύσσα και πάθος όλους αυτούς τους πολίτες να τους βρίζει με την χυδαιότητα των οίκων ανοχής; Ποιος έδωσε το δικαίωμα στον απαίσιο εκμαυλιστή νέων, που ακούει στα ονόματα Μανωλία, Μάνια, Μινού Χατζηδού, ποιος επέτρεψε σε αυτό το απόβρασμα να παίρνει το μικρόφωνο στα χέρια του και να εκθέτει οργανωτές μιας φιλανθρωπικής εκδήλωσης και να διασύρει τον Δήμο Αθηναίων υπό την αιγίδα του οποίου ετέθη; [...] Αυτό το σκουληκιασμενο τομάρι αποτελεί στίγμα για τη σημερινή ελληνική κοινωνία. Να προστατεύσουμε τα παιδιά μας από το ηθικό ΑIDS αυτού του βρωμερού υποκείμενου. Αρκετοί νέοι πλήρωσαν ακριβά τη γνωριμία τους μαζί του. Όχι άλλα θύματα”.
Η επίθεση συνεχίστηκε και τις επόμενες μέρες, με άλλες δηλώσεις επωνύμων και άρθρα. Το πιο χαρακτηριστικό ίσως ήταν ένα
σχολιάκι της εφημερίδας στις 10.9.87, στο οποίο γινόταν επίθεση στον δημοσιογράφο Γ. Μασσαβέτα επειδή “κατάπιε τη γλώσσα του και δεν έγραψε λέξη για τις βρωμιές που είπε ο Χατζηδάκης” -δηλαδή, όποιος δεν είναι μαζί μας είναι εναντίον μας. Θα μπορούσα να παραθέσω κι άλλα, αλλά νομίζω ότι πήρατε μια ιδέα και έτσι κι αλλιώς η αντοχή έχει κάποια όρια που μάλλον τα ξεπεράσαμε.
